Bir dost meclisinde oturuyorduk. Sohbet koyu, konular dağınıktı. Açılan konuların sayısının
arttığı, saçılan fikirlerin kalitesinin düştüğü, kurulan cümlelerin tutarlığının azaldığı bu
ortamda nihayet bir mevzuya odaklanabilmiştik. Sabit kaldığımız konu üzerinde daha sağlam
fikirler ve anlamlı cümleler sarf etmeye başlamıştık. Herkes kendi görüşünün doğruluğunu
ispat için uğraşıyor, bildiği bilmediği her alandan örnekler sunarak karşısındaki ile
çarpışıyordu. Saflar belirleniyor, kısa süreliğine de olsa cılız fikir ittifakları kuruluyor, sonra
bu ittifaklar kendilerinden beklenmeyecek büyüklükte gürültülerle infilak ediyordu.
Hepimiz okumuş insanlardık. Diplomalarımızın yanında onlarca yılın getirdiği bilgi
birikimlerimiz, ellerimizde internete girebilen telefonlarımız vardı. Ama tüm bunlara rağmen
anlaşamıyorduk. Kimse karşıdakini ikna edemiyordu. Yorgunluğun etkisiyle oluşan ufak
sessizlik anları ani ve yüksek sesli fikir akınları ile kesiliyordu. Bir süre sonra ortam
gerilmeye başladı. Münazara gibi başlayan diyaloglar sabah yenen yemeğin hesabını soran,
birkaç yıl önce yapılan yanlışları anlatan, çocukluk yıllarında yapılan hırsızlıkları ele veren,
orta okul yıllarındaki çapkınlıkları ortaya döken bir münakaşaya evirilmişti. Sabit fikirlilikteki
inat “doğru bildiğini söyleme” olarak adlandırılıyordu. Herkes “doğru bildiğini” söylüyor,
ama karşıyı dinlemiyordu. Bu doğrularımız bizi öfke, inat ve nefretin kucağına itiyordu.
Çok çay içmiştik. Aramızdan biri insani bir ihtiyaç için kısa süre yanımızdan ayrıldı. Bir
sessizlik oluştu. O an, içinde bulunduğumuz durumu düşünme ve yukardan bakma fırsatı
buldum. Hepimiz kendimizce aydın insanlardık, saatlerdir konuşuyorduk ama yol alamıyor
aksine birbirimize bileniyorduk.
Aklıma yakın zamanda öğrencilerimizle izlediğim 12 Kızgın Adam filmi geldi. Henry
Fonda’nın hem oyuncusu hem de yapımcısı olduğu bu filmden öğrenmemiz gereken çok şey
olduğunu tekrar anladım. Filmde 12 jüri üyesi bir cinayet davası ile ilgileniyorlardı ve
mahkeme salonundaki ifade ve iddiaları dinledikten sonra cinayeti işlediği iddia edilen
çocuğun suçlu olup olmadığını tartışmaları gerekiyordu. 11 jüri üyesi çocuğun suçlu olduğu
yönünde oy kullanırken 8 numaralı jüri üyesi bunun aksini söylüyordu. Diğer jüriler gibi
aslında o da olayı doğrudan görmemişti. Aynı ifadeleri dinlemişlerdi. Aynı mahkeme
salonunda bulunmuşlardı. Bu jüri üyesi filmin sonuna doğru tüm üyelerin ikna olmasını
sağlamıştı. Ama hâlâ ortada bir kesinlik yoktu.
İşte bu sekiz numaralı jüri üyesi bana da yardım edebilirdi. Bu adamın tüm film boyunca
sürdürdüğü tavır gergin olan ortamı münazara havasına sokmuştu. Çünkü bu adamın konu ile
ilgili körü körüne inandığı bir doğrusu yoktu. Veya savunması gereken sabit bir fikre sahip
değildi. Ayrıca kendi tavrını da körü körüne savunmuyordu. Bu adam bir şeylerin yanlış
olabileceğini öne sürüyor ve yanlış olabilecek hususta diğerlerinin düşünmesini teşvik
ediyordu.
Tarih boyunca da böyle olmuştu. Doğru olduğuna inanılan bilgilerin doğruluğu değil yanlış
veya eksik olabileceği düşünüldüğünde ilerleme sağlanıyordu. Bir doğruya inanmak, onun
yanlış olduğunu varsayıp alternatifler üretmekten belki daha kolay olduğu için yerleşik
doğrularımız daha çok taraftar buluyordu. Doğru bilgiye veya doğruya en yakın bilgiye
ulaştıran yol bilgilerimizin doğruluğunu sorgulamaktan geçiyordu.
Bir bilginin doğruluğunu herkese kabul ettirmeye çalışmak bizi sert yol ayrımlarına sevk
ederken, onun yanlış olma ihtimali üzerinde fikir yürütmek bizi birbirimize yaklaştırıyor,
karşı tarafı dinlememizi sağlıyor, bazen aynı kavramlar üzerinde hemfikir olmamızı
sağlıyordu. Peygamberlerin de yaşadıkları toplumlarda oluşturdukları farkındalık buradan
geçiyordu. Yani yerleşik doğruları sorgulamak.
Bizi gerçeğe ulaştıracak olan tavır, doğrularımızda inat etmekten ziyade yanlışlarımız
üzerinde düşünmek olacaktır.
Mustafa Boğan