Akraba ziyaretlerimin sonuncusunda, sohbet günümüz hastalıkları üzerine yoğunlaştı. Fikirlerini paylaşan bir büyüğüm konuyu evrim teorisine getirdi. Hafif bir tebessüm eşliğinde ‘Gerçi İzzet bu teoriye inanmaz ama’ dedi. Bu söz, bütün gözlerin üzerime çevrilmesine neden oldu. Sohbetin akışını bozmak istemediğim için bilimsel bir tartışmaya girmek yerine konuyu hızlıca değiştirmeyi tercih ettim.
Evrim teorisi, bir akraba sohbetinde bile gündeme gelebiliyor. Bu da onun artık yalnızca biyolojik bir açıklama modeli olmaktan çıktığını gösteriyor. Bu haliyle teorinin insanı, hayatı ve anlamı yorumlamada sıkça başvurulan bir düşünce kalıbı hâline geldiği kanaatindeyim. Ancak bu kadar geniş bir alanı etkileyen bir teorinin bilimin dışında felsefe ve din açılarından da sorgulanması gerektiği inancındayım. Bu noktada, düşüncelerimin şekillenmesinde filozof ve akademisyen Teoman Duralı’nın yaklaşımı benim için önemli bir ilham kaynağı olmuştur.
Teoman Duralı’nın evrim teorisine ilişkin ‘koşullu kabul ve eleştirel mesafe’ yaklaşımı, benim de konuya bakışımı yansıtan bir çerçevedir. Evrimi ne bir dogma gibi mutlaklaştırıyorum ne de tümden reddediyorum. Duralı gibi ben de evrim teorisini biyoloji alanında işlevsel bir açıklama modeli olarak görüyorum. Öte yandan onun evreni ya da insanın tüm hakikatini açıklamakta yetersiz kaldığını düşünüyorum.
Duralı’nın, evrim teorisinin İslam düşüncesiyle çelişmediği yönündeki bakış açısı benim için de anlamlıdır. Bu kapsamda İbn Miskeveyh ve İbn Haldun gibi İslam düşünürlerinin konu üzerindeki yazdıkları dikkatimi çekiyor. Bu düşünürlerin evrimi İngiliz doğa bilimci Charles Darwin’den önce İslam coğrafyasında ele almalarını oldukça ufuk açıcı buluyorum. Dolayısıyla ben de evrimi, yer yer dinle konuşabilen bir düşünce alanı olarak görmeyi tercih ediyorum.
Bununla birlikte, evrim teorisinin bilimsel sınırlarını da göz ardı etmemek gerekir. Duralı’nın işaret ettiği gibi, geçmişte olup biten olayların laboratuvar ortamında tekrar edilememesi bu teorinin kesinliğini sorgulatıyor. Bilim gözlem ve deneyle ilerlerken, evrim teorisinin çoğu zaman yorum ve varsayımlara dayandığı unutulmamalıdır. Dahası, evrim teorisine yalnızca biyolojiyi açıklamak için değil, insanın tüm varoluşunu açıklamak için başvurulması “aşırı anlam yüklemedir.”
Bu konuda gözden kaçırılmaması gereken nokta, Duralı’nın evrim ile Darwinizm arasında yaptığı net ayrımdır. Evrimi biyolojik bir süreç olarak ele almak ile Darwinizm’in sosyal ideolojiye dönüşmesi arasında büyük bir fark vardır. “En güçlü olan yaşar” gibi indirgemeci yaklaşımların insan toplumuna uyarlanması, bana da son derece sorunlu görünmektedir. İnsan, yalnızca genetik kodlardan ve evrimsel seleksiyonlardan ibaret değildir. Duralı gibi ben de insanın manevi ve ahlaki yönünün, bu tür biyolojik açıklamaların çok ötesinde bir derinlik taşıdığına inanıyorum.
Kendi düşünsel yolculuğumda sıkça karşılaştığım “Evrim teorisi her şeyi açıklar mı?” sorusuna cevabım nettir! Hayır. Evrim, canlıların fiziksel değişimini açıklamakta değerlendirilebilir. Bununla birlikte insanın bilinç, ahlak, sevgi ve anlam arayışı gibi yönlerini açıklamakta yetersiz kalır. Duralı’nın da ifade ettiği gibi, insanın bu yönleri evrimle anlaşılmaz! Çünkü insan sadece maddi bir varlık değildir. Tüm bunların dışında ruhsal bir derinliğe sahip bir varlıktır.
Teoman Duralı’nın evrim teorisine yönelik dengeli, temkinli ve çok boyutlu yaklaşımını kendime oldukça yakın buluyorum. O, evrimi bilimsel bir araç olarak kullanıyor ama onu hayatın nihai açıklaması olarak görmüyordu. Benim yaklaşımım da bu yönde. Bilimsel açıklamaların gücünü teslim ediyorum. Fakat insanı anlamak için bilimin ötesinde felsefeye, ahlaka ve inanca da başvurmak gerektiğine inanıyorum. Çünkü evrim bedenin hikâyesini anlatır, ruhun değil!
İzzet Kılınç